Pater Dries van den Akker s.j., de auteur van de hagiografieën, overleed 30 oktober 2022

De letters I.H.S. vormen een zogeheten Christusmonogram. De oorspronkelijke betekenis ervan gaat terug op het Grieks en vormt de afkorting van de naam Jezus (Grieks: Ièsous; daarbij is de Griekse hoofdletter 'I' gelijk aan onze 'I'; (het Grieks kent geen aparte letter 'J', evenmin als het Latijn trouwens); de Griekse 'H' correspondeert met onze 'È' en de 'S' is gelijk aan onze 'S'). Deze afkorting schijnt al heel oud te zijn. Wellicht was ze al in gebruik in de eerste eeuwen van het christendom, toen het Grieks nog de voertaal was.

In de loop der tijden werd het Grieks verdrongen door het Latijn. Men herkende in IHS geen Griekse letters meer, maar meende te maken te hebben met een Latijnse afkorting: In Hoc Signo (= 'In Dit Teken': bedoeld is het kruisteken). In dat geval verwijst de afkorting naar een legende uit het leven van keizer Constantijn († 337; feest 21 mei). Diens moeder, keizerin Helena († ca 328; feest 18 augustus), was christin en had al herhaaldelijk geprobeerd haar zoon tot haar godsdienst over te halen. Aan de vooravond van de belangrijke slag bij de Milvische Brug was de keizer onrustig ingeslapen. In een droom verscheen hem een engel aan de hemel die een kruis droeg. Daarbij verschenen de letters I.H.S. Constantijn verstond ze als 'In Hoc Signo', waarbij hij in gedachten aanvulde 'vinces' [= In dit teken... zul je overwinnen]. Hij beloofde de godsdienst van het kruisteken, waar zijn moeder zo aan gehecht was, aan te nemen in geval hij de volgende morgen de overwinning zou behalen. En zo geschiedde, aldus de legende.

Toen in de late Middeleeuwen de devotie tot de mens Jezus een grote vlucht nam (bv. onder invloed van Bernardus van Clairvaux [† 1153; feest 20 augustus], Franciscus van Assisi [† 1226; feest 4 oktober], Birgitta van Zweden [† 1373; feest 23 juli] en Vincentius Ferrer [† 1419; feest 5 april]) gebruikte men het monogram graag als herkenningsteken. Vooral de H. Bernardinus van Siena [† 1444; feest 20 mei] droeg ertoe bij. Als hij voor het verzamelde volk preekte, had hij steeds een schild met de afkorting 'Y.H.S.' bij zich. De uitleg 'Iesus Hominum Salvator' (= Jezus Mensen-Redder) is een vrome vondst van later tijd. Hans Ferrée kent nog de uitleg 'Iesus Hortator Sanctorum' (= 'Jezus aanmaner der heiligen') of 'In Hoc Salus' (= 'hierin is het heil gelegen').

De jezuïeten en het IHS-embleem

De verbreiding van het monogram neemt een grote vlucht door toedoen van de jezuïetenorde. Zij wordt gesticht in 1540. Zoals haar naam al aanduidt is zij bijzonder aan Jezus toegewijd, en zij maakt dan ook gretig gebruik van het IHS-embleem om haar ideaal en daarmee ook zichzelf aan te duiden.

Onder invloed van deze ontwikkeling worden er nieuwe betekenissen toegevoegd aan de afkorting: Iesum Habemus Socium (= 'Wij hebben Jezus als gezel': de jezuïeten heten officieel 'Societas Jesu' = 'Gezelschap van Jezus'); of Iesu Humilis Societas (= 'Het nederige gezelschap van Jezus'). Het zijn waarschijnlijk ook de jezuïeten geweest die onder de drie letters drie spijkers toevoegden; deze verwijzen naar Jezus' lijden en dood; soms meent men daarin de letter 'v' te herkennen; deze wordt dan gezien als de afkorting van het woord 'vinces'.

Al heel gauw geldt het IHS-embleem als het herkenningsteken bij uitstek voor de jezuïetenorde. Zelfs haar tegenstanders maken daar gebruik van in hun spotprenten.

Overal waar de jezuïeten in de eerste periode van hun bestaan (ze werden door de paus opgeheven in 1773, en weer hersteld in 1814) hun sporen hebben nagelaten, vinden we het IHS-symbool terug: in Zuid-Oost-Azië, Noord- en Zuid-Amerika en in haast alle landen van West-Europa. We vinden het dus ook in de noordelijke Nederlanden, waar ze sinds eind van de 16e en het begin van de 17e eeuw rondtrokken om het geloof van de katholieken te ondersteunen in een tijd dat zij met hun geloof niet in de openbaarheid mochten treden. Vandaar de veronderstelling dat de IHS-tekens boven de melkkelderramen op Delflandse boerderijen en in de bovenlichten van huisdeuren in de Streek te danken zijn aan de invloed van de jezuïeten die o.a. daar in de 17e eeuw missiewerk verrichtten.