Pater Dries van den Akker s.j., de auteur van de hagiografieën, overleed 30 oktober 2022

In oude culturen vaak symbool van vruchtbaarheid en welvaart. Aan de Griekse godin van de oogst, Demeter, werd een varken geofferd. De Germaanse godin Freya had als bijnaam ‘zeug’. De Kelten kenden de oude wijze godin ‘Cerridwen’; zij had de gedaante van een varken. De Chinezen zagen in het varken vooral een symbool van kracht.

Bij de joden gold het varken als een onrein dier. Dat heeft de Islam overgenomen. Die onreinheid had waarschijnlijk niet te maken met het feit dat het dier zich graag in de modder wentelt, maar veeleer met het feit dat het in omringende heidense culturen als vruchtbaarheidssymbool in hoog aanzien stond.

Attribuut van Antonius-abt († 356; feest 17 januari). In de Middel-Eeuwen gebruikte men varkens om het stadsvuil op te eten. En omdat straatvuil ratten aantrok en ratten weer de pest verspreiden, zag men varkens als beschermers tegen de pest. St.-Antoniusvarkens kregen dan ook een belletje om hun nek. Mevrouw Jameson rekent af met de theorie dat het varken te maken zou hebben met een mogelijk herderschap van Antonius: "Het varken is veeleer een verwijzing naar de demon van zinnelijkheid en vraatzucht welke door Antonius is overwonnen"[*1]. Deze uitleg vinden we ook bij C. Bak [*2] en O. Wimmer[3].

Knipping geeft een andere reden: de omstandigheid dat de bedelmonniken van de Antoniter Orde, die zich naar de woestijnvader noemde, "hun vee alom vrij mochten laten grazen"[*4]. E. Sauser geeft dezelfde reden en voegt eraan toe dat zij dat privilege ontvingen bij wijze van tegemoetkoming voor hun zorg voor de zieken [*5].

Detzel combineert beide gegevens, maar geeft weer een andere reden voor het privilege: de verering van Antonius en zijn orde bij de boeren [*6]. Volgens J. Timmers associeerde het belletje om de hals van de in de middeleeuwen vrij rondlopende varkens met het belletje van de Antoniters! [*7].

[*1] 'Sacred and Legendary Art. Volume II containing legends of angels and archangels, the evangelists, the apostles, the doctors of the church and St. Mary Magdalene as represented in fine arts' London, Longmans & Green & Co, 1890 p.750.
[*2] Het varken verwijst naar "de diabolerieën waarmee de duivel Antonius lastig viel" (in: Grote Winkler Prins A'dam/Brussel, 1977 deel 2 p.205-206 onder het lemma 'Antonius Abt'). We merken op dat Bak hier spreekt van Antoniusgilden. Alle andere bronnen spreken over de Antoniter bedelorde.
[*3] 'Handbuch der Namen und Heiligen Innsbruck/Wien/München, Tyrolia, 1966 p.129: "Das Schwein zu seinen Füssen ist als unreines Tier Typus der Sinnlichkeit, den überwundenen Teufel bedeutend, der den Heiligen Versuchte."
[*4] De Katholieke Encyclopedie A'dam, 1933 2e deel onder het lemma 'Antonius Abt' p.505.
[*5] Engelbert Kirschbaum (begründet) Herausgegeben von Wolfgang Braunfels 'Lexikon der christlichen Ikonographie' Rom/Freiburg/Basel/Wien, Herder, 1990, ISBN 3-451-21806-2 Fünfter Band kol.207.
[*6] Heinrich Detzel 'Christliche Ikonographie. Ein Handbuch zum Verständnis der christlichen Kunst. Zweiter (Schluss-) Band: die bildlichen Darstellungen der Heiligen. Freiburg im Breisgau, Herder'sche Verlagshandlung, 1896 p.86: "Das Schwein, welches man auf allen Bildern des Heiligen sieht, war ursprünglich wohl eine Personifikation des Teufels, dessen Versuchungen er siegreich überwand. Später erhielt es eine andere Bedeutung: Im Abendlande wurde nämlich 1095 die nach den Heiligen benannte Genossenschaft der Antoniter gestiftet und 1096 in Clermont bestätigt; 1298 wurde dieselbe zu einer Bruderschaft von Chorherren erhoben; diese trugen ein schwarzes Chor kleid mit einem Antoniuskreuz von Himmelblauer Farbe, wie der hl. Antonius selbst auch später dargestellt wurde. Diese Antoniusmönche und die von ihnen geübte Verehrung ihres Patrons wurden in der Folge besonders bei den Landleuten sehr beliebt, weil diese Ordensleute Vorbilder einer guten Haus- und Landwirtschaft wurden. Sie erhielten an manchen Orten das Privilegium der Schweinemast in Eichelwaldungen."
[*7] In: 'Christelijke Symboliek en Iconografie' Bussum, Fibula/Van Dishoeck, 1974 ISBN 90.228.4017.4 p.235.